Adam Busse: Partia Baas

Od Redakcji:  Prezentujemy Wam kolejny artykuł Adama Busse z cyklu: „Organizacje polityczne walczące w wojnie w Syrii”, serdecznie zapraszamy do lektury artykułu przedstawiającego historię powstania partii Baas i przybliżającego nam ideologię tego ruchu.

Dzisiejszy artykuł poświęcę historii, ideologii i obecnej aktywności partii Baas.

Z tej partii wywodzi się wielu byłych lub nadal urzędujących przywódców krajów bliskowschodnich, takich jak Saddam Husajn czy Baszar al-Asad. Jest to również ugrupowanie, którego idea stanowi syntezę socjalizmu w wydaniu arabskim z panarabizmem. Najpierw warto omówić te zagadnienia.

Panarabizm to doktryna polityczna zakładająca zjednoczenie wszystkich ludów mówiących w języku arabskim, wzywająca do jedności politycznej krajów i narodów arabskich oraz zakładająca język arabski jako czynnik narodotwórczy powiązany z kulturą, historią i tożsamością danego regionu. Jego początki wiążą się z przełomem XIX i XX wieku, na co wskazują niektórzy badacze zagadnienia na przykładzie twórców państwowych z XIX wieku (Muhammad Ali), ruchów islamskich o charakterze reformacyjnym (wahhabizm) czy też inteligencji arabskiej (Abdallah al-Nadim, ‘Abd al-Rahman al-Kawakibi), jednak w pełni idea tego ruchu i jego polityczny charakter powstał w czasie II wojny światowej. Panarabizm powstał w odpowiedzi na europejskie dążenia imperialne oraz na ruch młodoturecki w Imperium Osmańskim (zakładający zjednoczenie wszystkich ludów tureckich i tureckojęzycznych zamieszkujących terytoria od Azji Mniejszej przez Zakaukazie po ziemie irańskie i syberyjskie). Po 1945 roku arabski nacjonalizm reprezentował podział na dwie frakcje: pierwsza frakcja – Bractwo Muzułmańskie była zwolennikiem jedności Arabów w kierunku solidarności panislamskiej (na jej czele stał Ikhwan al-Muslimin), druga z kolei kierowała się w kierunku świeckiego nacjonalizmu reprezentowanego przez partię Baas i naserystów. Mimo tego oczywistego podziału, obie frakcje miały wspólnego wroga – spuściznę francuskiego i brytyjskiego imperializmu na Bliskim Wschodzie przejawiającą się w uległości arabskich elit wobec kondominiów, francuskich i brytyjskich baz wojskowych, koncesji gospodarczych oraz utworzenia państwa Izrael. Ruch panarabski doprowadził
do powstania Ligi Państw Arabskich wraz z dniem 22 marca 1945 roku w Kairze.

Socjalizmem arabskim natomiast określa się doktrynę polityczną z XIX wieku, która powstała w środowiskach inteligenckich Arabów oraz stanowiła efekt kontaktów między socjalistami europejskimi a intelektualistami arabskimi, którzy w czasie pobytu na Starym Kontynencie zetknęli się z ideą socjalizmu utopijnego, a także rozwojem ruchu robotniczego. Prekursorem ruchu był muzułmański teolog, absolwent uczelnial-Azhar i Uczelni Teologii Islamskiej, Mustafa as-Sibai (1915 – 1964), który był twórcą syryjskiego oddziału Bractwa Muzułmańskiego i napisał dzieło Ishtirakiyyat al-Islam (Socjalizm islamu) w 1960 roku. Według jego wykładni teoria socjalizmu arabskiego zakładała konieczność troski państwa o wspólne interesy obywateli, przyznanie praw do ochrony życia i zdrowia, wolności, nauki, pracy oraz umiarkowanej własności prywatnej ograniczonej przez państwo na drodze nacjonalizacji.

Tu natomiast skupimy się na rozwoju partii Baas i jego oryginalnej ideologii stanowiącej hybrydę socjalizmu i arabskiego nacjonalizmu w Syrii. Nazywa się ona baasizmem. Sformułował ją w latach 40’ XX wieku publicysta, prawosławny Syryjczyk, Michel Aflak. Opiera się ona głównie na hasłach jedności arabskiej, wolności i socjalizmu. Skupia się na następujących kwestiach: duch arabski, czyli siła ogólnoarabska zdolna do przezwyciężenia wszelkich trudności, sprzeciw wobec Zachodu jako ideologicznego przeciwnika świata arabskiego, panarabizm, mesjanizm arabski stanowiący przekonanie o wyjątkowym przeznaczeniu Arabów niosących światu nadzieję i wzór człowieczeństwa, który miał wynikać z kwalifikacji moralnych tejże społeczności. Baasizm zakładał też odrzucenie kolonialnego podziału nacji arabskich wg państw i utworzenie jednego wielkiego państwa arabskiego grupującego wszystkie terytoria zamieszkałe przez Arabów. Dopiero po realizacji tychże celów miał zostać zbudowany socjalizm arabski, który wyróżniał się od europejskiego wszechstronnością zmian – obejmował wszystkie dziedziny życia społecznego, kulturalnego, politycznego i ekonomicznego. W ideologii Aflaka uniwersalną rolę miała posiadać religia muzułmańska, Arabowie uważali, że ona w pełni wyraża myślenie arabskie dotyczące życia, kreuje historię tejże zbiorowości oraz najpełniej ukazuje jedność wszystkich Arabów, w związku z tym islam był pojmowany jako religia umożliwiająca Arabom nieustanną odnowę moralną i ściślejszą integrację społeczną oraz sprowadzano religię do wartości ogólnohumanistycznych. Aflak odrzucał ewolucyjną drogę przekształceń, podkreślając, iż baasizm musi być ideologią rewolucyjną z powodu wagi problemów, które pragnie rozwiązać. W razie odstąpienia od rewolucji działalność baasistów byłaby skazana na klęskę, gdyż tylko częściowo przekształcone państwo byłoby słabe i uzależnione od Zachodu. Natomiast przeprowadzenie rewolucji, w której odnowa moralna oparta na historycznych doświadczeniach łączyłaby się z przejściem na gospodarkę socjalistyczną, miała zakończyć się pełnym sukcesem. Odnowione po rewolucji państwo panarabskie miało również zagwarantować jego mieszkańcom możliwość w pełni kreatywnego udziału w rozwoju całej ludzkości. Rewolucję miała umożliwić zmiana świadomości Arabów, to zaś pozostawało zadaniem partii awangardy, rekrutującej się spośród robotników i inteligentów.

W Syrii oficjalna doktryna tejże partii obowiązuje od 8 marca 1963 roku, czyli od zamachu stanu dokonanego przez grupę probaasistowskich oficerów przeciwko naserystom i zakończonego objęciem rządów przez partię Baas. Ta partia powstała właśnie w Damaszku, stolicy państwa syryjskiego, w dniu 7 kwietnia 1947 roku na drodze zjednoczenia Partii Odrodzenia Arabskiego (Hizb al-Baas al-Arabi) oraz Arabskiej Partii Socjalistycznej (Al-Hizb al-Arabi al-Isztiraki). Twórcy pierwszej z wymienionych formacji, Michel Aflak i Salah ad-Din al-Bitara, czerpali inspirację z europejskich nowoczesnych ruchów nacjonalistycznych, podczas gdy druga z partii zaliczała się do skrajnej lewicy. Partia głosiła istnienie jednego narodu arabskiego i dążenie do jedności, wolności oraz socjalizmu w jednym państwie arabskim, sięgającym od Adenu i cieśniny Bab al-Mandab do Tatwan oraz do Anatolii na północy, co oznaczałoby powrót największej terytorialnej ekspansji arabsko – muzułmańskiej. Początkowo w programie partii znajdowały się wyraźne akcenty rewolucyjne, które następnie zastąpiono ogólniejszymi wezwaniami do walki o sprawiedliwość społeczną i zwalczania korupcji.

Jak w Syrii funkcjonowała partia Baas? Partia Baas stała się najważniejszą siłą polityczną w Syrii po obaleniu dyktatury wojskowej Adiba asz-Sziszaklego w wyniku masowych protestów jesienią 1953 roku. Głosząca potrzebę reform, równość i jedność Arabów (bez względu na ich wyznanie) zyskała popularność wśród uczniów szybko rozwijającego się szkolnictwa, którzy w znacznej części pochodzili z niższych warstw społecznych lub z dyskryminowanych przez asz-Sziszaklego mniejszości religijnych. Z partią sympatyzowali także urzędnicy, zatrudnieni w rozbudowującym się aparacie biurokratycznym powstającym na potrzeby urbanizacji i gospodarczego interwencjonizmu państwa. Przedstawiciele partii Baas uzyskali sześć mandatów do syryjskiego parlamentu w wyborach w 1954 roku. Rola organizacji wzrastała w kolejnych latach, gdy w Syrii, po kryzysie sueskim i ogłoszeniu doktryny Eisenhowera coraz popularniejsze stały się hasła antyzachodnie. W 1956 roku przedstawiciele organizacji zasiedli w koalicyjnym rządzie Sabriego al-Asalego, zaś w 1957 roku sami utworzyli rząd. Aby zapobiec utracie poparcia na rzecz rosnącego w siłę ruchu komunistycznego, baasiści poparli projekt unii z naserowskim Egiptem (Zjednoczonej Republiki Arabskiej), proklamowanej w 1958 roku. W praktyce w nowo powstałym państwie decydującą rolę odgrywali politycy egipscy, a Syryjczycy byli sukcesywnie marginalizowani. O ile w 1958 roku najbardziej wpływowy przywódca partii Baas Akram al-Hawrani został wiceprezydentem kraju, już rok później został tego stanowiska pozbawiony. Pretekstem dla podjęcia tej decyzji przez prezydenta Gamala Abdela Nasera były niskie wyniki wyborcze polityków wywodzących się z partii Baas uzyskane w lipcu 1959 roku w wyborach do lokalnych rad Unii Narodowej. Istnienie egipsko – syryjskiego państwa zakończył zamach stanu Abd al-Karima an-Nahlawiego we wrześniu 1961 roku. 8 marca 1963 odnowiona partia Baas doszła do władzy w Syrii, przeprowadzając kolejny zamach stanu, w którego wyniku wszystkie partie polityczne zostały zdelegalizowane. W tym samym roku koncepty zawarte w pismach Aflaka ogłoszono oficjalną ideologią partyjno – państwową. W szczególności zaznaczono trzy elementy:

1. Dążenie do budowy wspólnego państwa arabskiego, w którym Arabowie uzyskają prawdziwą wolność.
2. Wiarę w szczególne cechy Arabów: żywotność, pomysłowość, zdolność do odrodzenia duchowego.
3. Wiarę w ogólnoludzką misję Arabów, w tym w ich znaczenie w walce z kolonializmem.

Partia Baas jako formacja rządząca de facto nigdy nie zrealizowała jednak koncepcji Aflaka.
W organizacji doszło do rywalizacji między skrzydłem radykalnym i umiarkowanym, na które nakładały się konflikty wyznaniowe i ściśle personalne. Szczególnie zaciętą walkę działacze partii Baas stoczyli z naserystami o kontrolę nad armią, która zakończyła się ich sukcesem. Oficerowie popierający program partii, pod kierownictwem gen. Amina al-Hafiza, doprowadzili do usunięcia
z armii osób o innych poglądach. Zwolnione etaty oficerskie zajęli młodzi wojskowi, sprzyjający partii Baas. W czerwcu 1963 roku Amin al-Hafiz krwawo stłumił w Damaszku nową próbę zamachu stanu przeprowadzoną przez naserystów pod wodzą Dżasima Alwana, w jego wyniku został wprowadzony stan wyjątkowy, który został zniesiony dopiero kilka lat temu w czasie kryzysu politycznego w Syrii. 23 lutego 1966 roku lewe skrzydło organizacji na czele z Salahem Dżadidem przeprowadziło kolejny zamach stanu, odsuwając od wpływu na władzę umiarkowanych (w tym założycieli partii Aflaka i al-Bitara). Rządzący baasiści rozpoczęli budowę autorytarnego państwa podporządkowanego monopartii, mobilizującego społeczeństwo wokół idei rewolucyjnych jedności, wolności, a przede wszystkim socjalizmu, który miał zostać w szybkim tempie zbudowany w Syrii.

W 1966 roku partia Baas rozpadła się na kilka regionalnych odłamów pozbawionych międzynarodowego kierownictwa. Swoje odłamy posiada w wielu krajach arabskich, m.in. w Syrii, Iraku, Libanie czy Jordanii. Największą rolę odgrywa w Syrii, poprzednio także w Iraku. W Syrii zdobyła władzę 8 marca 1963 roku w wyniku przewrotu. Pomimo wcześniejszych zapowiedzi nie doprowadziła jednak do zjednoczenia obu tych krajów, głównie z racji radykalizmu politycznego irackiego przywódcy Baas – Saddama Husajna, który opierając się o rodzinę przekształcił iracki odłam tej partii w swój własny aparat bezwzględnych i autorytarnych rządów. Radykałowie zostali odsunięci od władzy wskutek zamachu stanu Hafiza al-Asada w latach 1968 – 1970, który przejął prezydenturę w 1971 roku i ogłosił zmianę ideologicznej orientacji kraju: priorytetem dla Syrii miało stać się odzyskanie ziem straconych w wojnie sześciodniowej 1967 roku, pokonanie wrogów zewnętrznych i dopiero na dalszym etapie przebudowa ustroju społecznego. Z czasem hasła baasistowskie traciły na znaczeniu nawet w oficjalnej propagandzie państwowej, zastępowanej przez coraz silniejszy kult samego Hafiza al-Asada. Hafiz sprawował prezydenturę w Syrii do 2000 roku, a po jego śmierci w tymże roku fotel prezydenta objął jego syn, Baszar al-Asad, który sprawuje władzę do dziś dzięki zwycięstwu w wyborach prezydenckich w 2014 roku.

Partia Baas jako główna siła polityczna sprawująca władzę nad Syrią siłą rzeczy bierze udział w tym konflikcie po stronie Damaszku. Jej zbrojnym ramieniem partyjnym są Brygady Baas (كتائبالبعث- Katā’ib al-Baa’th), powstałe latem 2012 roku w Aleppo i stanowiące partyjną milicję zasilaną również przez wolontariuszy. Było to rezultatem operacji zbrojnej, w wyniku której rebelianci zajęli większość wschodniej części miasta. Członkami Brygad w zdecydowanej większości są Syryjczycy wyznania sunnickiego, wierni Asadowi. Dowódcą tych formacji jest Hilal Hilal, obecnie zastępca Sekretarza Regionalnego partii, którego jednostki w listopadzie 2012 roku liczyły 5000 członków, w grudniu 2013 roku natomiast rozrosły się do 7000. Początkowo Brygady Baas były wykorzystywane do pilnowania budynków rządowych i innych kluczowych instalacji w Aleppo, później jednak ich siły były przydzielane do Latakii i Taurusu. Pod koniec minionego roku Brygady zaczęły realizować swoje zadania na przejściach granicznych i prowadzić operację logistyczną Światło. Jednostki Brygad Baas wspierały natarcie armii syryjskiej na stare miasto w Aleppo na początku 2014 roku.