Kamil Małochleb: Kontrola rynku finansowego na przykładzie doświadczeń Japońskich

Coraz częściej można dostrzec głosy (szczególnie w internecie) jakoby liberalizacja wszystkiego była jedyną drogą do uzdrowienia naszej gospodarki. Podejście takie jest co najmniej naiwne. Ludzie głoszący takie hasła ślepo wierzą w jakąś bliżej nieokreśloną siłę sprawczą, nazywaną ogólnie „niewidzialną ręką rynku”, o której bardzo trafnie zażartował kiedyś noblista Joseph Stiglitz, mówiąc że niewidzialna ręka rynku jest dlatego niewidzialna ponieważ jej w ogóle nie ma (2006, s. 8). Owszem z jednym można się zgodzić z tego typu ludźmi, że rozmaite bzdurne ustawy i rozporządzenia ustalane na stopniu centralnym i europejskim, a dotyczące produkcji i dystrybucji rozmaitych dóbr i usług są delikatnie mówiąc mocno chybione (takie rozporządzenia powinien wydawać samorząd zawodowy w danej korporacji, świetnie znający się na danej dziedzinie i dostosowujący swoje decyzje do realnych warunków egzystencji ludzi danego zawodu, jednak to temat na zupełnie inny artykuł). Jednak pomijając już wszelkie niedoskonałości rynku, asymetrię informacji, czy rozmaite efekty zewnętrzne, to Ci tak zwani liberałowie nie dostrzegają tego jakie spustoszenie dla kraju niesie liberalizacja rynków finansowych. To właśnie tego typu działania powodują otwarcie kraju na ten słynny już międzynarodowy kapitał spekulacyjny. Odpowiednikiem tych mokrych snów internetowych liberałów, w realnym świecie jest tzw. „ konsensus waszyngtoński” (o którym zamierzam szerzej napisać w jednym z następnym artykułów), a wprowadzenie go w życie spowodowały ogromne kryzysy w krajach rozwijających się, kryzys „tequila” w Meksyku i Argentynie czy ogromny kryzys azjatycki, który miał ogromny wpływ na gospodarki całego świata, a jego skutki są do dziś widoczne (Stiglitz 2004). Dlatego też dzisiaj chciałbym przedstawić pewną alternatywę w postaci doświadczeń z okresu japońskiego cudu gospodarczego, gdzie odpowiednia polityka finansowa miała kluczowy udział w tym wzroście jakiego świat dotąd nie widział. Oczywiście nie sugeruję że powinniśmy tenże system bezkrytycznie kopiować, powinniśmy jednak wyciągnąć z niego odpowiednie wnioski które możemy zaimplementować w naszej gospodarce. A i tak na marginesie rozwiązania te są praktycznie nie do pogodzenia z polityką Unii Europejskiej, ale kto nam każe pozostać w tym molochu. Zapraszam teraz do krótkiego przedstawienia japońskiej polityki finansowej.

W powojennym japońskim systemie finansowym dominującą rolę pełnił Bank Japonii wraz z innymi instytucjami państwowymi, z których najważniejsze to Export-Import Bank of Japan, Japan Development Bank czy Peoples Finance Corporation. Wypracowały one w latach 1947-53 podstawy kontroli japońskiej gospodarki poprzez następujące ustawy (Bossak 1990):

-bankowej,

-o kontroli handlu zagranicznego i wymiany dewizowej,

-o tymczasowej regulacji stopy procentowej,

-o FILP i systemie pocztowych oszczędności ludności,

-o Banku Przemysłowym Japonii, Korporacji Finansowej, Japońskim Banku Rozwoju i Banku Eksportowo-Importowym Japonii.

Podstawowym źródłem finansowania polityk rządowych stał się „ Program inwestycyjnych pożyczek budżetowych”(FILP) . Obejmował on głównie depozyty zgromadzone przez ludność na rachunkach w pocztowych kasach oszczędności ( duży wpływ miał tu bardzo wysoki wskaźnik oszczędności w dochodzie Japończyków). Fundusz kontrolowany jest przez Trust Fund Bureau działające przy Ministerstwie Finansów , a jego fundusze wynoszą ok. połowy środków budżetowych, a ich udział wykazywał tendencję do wzrostu( tab. 1)

Tabela 1:  Fundusz FILP na tle budżetu i produktu narodowego brutto Japonii (odpowiednio w mld jenów  i procentach)

Lata	FILP(a)	Budżet(b)	PNB(c)	a/b	a/c
1953	337	1017	7695	33,1	4,38
1960	625	1743	16571	35,9	3,77
1970	3799	8187	75092	46,4	5,06
1980	20679	43681	240468	47,3	7,56
1985	22680	53000	316304	42,6	7,15

Źródło: Japan Statistical Yearbook 1988, s. 553

FILP umożliwił wykorzystanie znacznych oszczędności społeczeństwa do sfinansowania rozwoju potencjału produkcyjnego preferowanych przemysłów.

Kontrola handlu zagranicznego i wymiany dewiz umożliwiła izolację sektora finansów krajowych, umożliwiła centralna kontrolę handlu z zagranicą, a kontrola dewiz zapobiegła odpływowi kapitału za granicę. Powstałe banki zorganizowano na kształt znanych z okresu wojny, które miały sfinansować „Główne priorytetowe programy produkcyjne” (Bossak 1990, s. 101). Ze względu na sztucznie zaniżoną stopę procentową, zapotrzebowanie na środki bankowe stało się bardzo duże i gdyby nie możliwość redyskontowania weksli w Banku Japonii, banki prywatne nie byłyby w stanie sprostać popytowi na ich usługi. Wytworzona tu zależność umożliwiała kontrolę przez MITI (Japońskie Ministerstwo Przemysłu i Handlu Zagranicznego) ekspansji inwestycyjnej wielkich konglomeratów, oraz racjonalny rozwój i wykorzystanie środków produkcji.
W konsekwencji połączenie sprawnego mechanizmu rynkowego ze skutecznym oddziaływaniem państwa na kierunki rozwoju gospodarczego, stworzyło dogodne warunki harmonizacji celów ogólnoekonomicznych z celami jednostek. Warunki te sprzyjały zwiększeniu możliwości  adaptacyjnej, jak i innowacyjności (OECD 1973).

Jeśli chodzi o system podatkowy to charakterystyczną cechą Japonii są rozległe, okresowe zwolnienia podatkowe. „ Z całą pewnością można powiedzieć, że od 1953 r. centralnym i pierwszoplanowym celem polityki podatkowej było osiągnięcie wysokiego tempa rozwoju gospodarczego(…), jest także jasne, że polityka ta udzielała preferencji podatkowych wielkim firmom, wykorzystując do tego celu system specjalnych zwolnień” (Hadley 1982, s. 46). Zwolnienia te były przyznawane przez MOF( Japońskie Ministerstwo Finansów) na wniosek MITI. Miały one zapewnić możliwość akumulacji i inwestycji w przemysłach priorytetowych, zachęcając jednocześnie do aktywności eksportowej. Zwolnienia te można podzielić na kilka grup (Bossak 1990,s.106):

-związane z tworzeniem różnego rodzaju rezerw,

-związane z przyspieszoną amortyzacją,

-związane z wprowadzeniem nowych technologii,

-zachęcające do eksportu.

Połączenie sztucznie zaniżonej stopy procentowej, stosunkowo niska stopa podatkowa, a także liczne przywileje podatkowe stworzyło dobre warunki do wzrostu dochodów, ekspansji inwestycyjnej, obniżki kosztów produkcji czy też wprowadzania nowych technologii. Zapewniło to korzystniejsze warunki do rozwoju, niż w krajach zachodnich, jednocześnie zaostrzając walkę konkurencyjną i zapewniając szeroką kontrolę państwa nad procesami gospodarczymi (Adams&Hoshi 1972).

Bibliografia

1. “Monetary Policy of Japan” OECD Paryż 1973
2. Hadley “Industrial Policy for Competitiveness” Tokio 1982
3. Kostowska-Watanabe „Sekret japońskiego sukcesu”, wyd. Wiedza Powszechna Warszawa 1990
4. J Adams, J. Hoshi “A Financial History of New Japan”, Kodansha Tokio 1972
5. Bossak „Japonia- strategia rozwoju w punkcie zwrotnym” wyd. PAN Warszawa 1990
6. Młodawska „Japonia: państwo a sektor prywatny”, wyd. PWN Warszawa 1999
7. Stiglitz “Globalizacja”, wyd. PWN, Warszawa 2004
8. Stiglitz „Szalone lata dziewięćdziesiąte”, wyd. PWN, Warszawa 2006
9. Kishimoto “Politics in Modern Japan” Tokyo 1979
10. Klein “Doktryna szoku” wyd. MUZA Warszawa 2014