Norbert Wasik: Zakopane pierwsze uwolniło się od zaborcy. Rzeczpospolita Zakopiańska- namiastka realnej władzy endecji

W 1914 roku działało w Zakopanem około 30 stowarzyszeń społeczno – politycznych, liczne instytucje usługowe, handlowe, kulturalne i uzdrowiskowe. Wiosną tegoż roku w Zakopanem odżyła problematyka pobudzenia ruchu narodowego w pogranicznych rejonach Spisza i Orawy.

Działalność patriotyczną prowadziły w tym kierunku zwłaszcza komitety wykonawcze Zjazdów Podhalan i inne formacje ruchu podhalańskiego z „Gazetą Podhalańską” na czele, a także Towarzystwo Szkoły Ludowej w Nowym Targu; zaś zakopiańczykom w odczycie „Spisz pierwsza dzielnica rozbiorowej Polski” problematykę kresową przypomniał dziennikarz, etnograf, slawista, literat, krajoznawca i orientalista – Jan Grzegorzewski. W czerwcu 1914 roku w Zakopanem, w „Dworcu Tatrzańskim” ukonstytuował się Główny Komitet dla Spraw Ludności Polskiej na Orawie i Spiszu. Na jego czele stanął nowotarski poseł, dr Jan Bednarski – endek z przekonania, członek Ligi Narodowej i Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (SN-D). Drużyny „Strzelca” i Drużyny Podhalańskie, zawiązane pod wpływem wypadków bałkańskich, właśnie w tym okresie coraz częściej odbywały manewry i nocne ćwiczenia. W tym samym miesiącu prezesem Związku Drużyn Podhalańskich zostaje wybrany w Nowym Targu dziennikarz, Feliks Gwiżdż.

Również w czerwcu tego samego roku odbywają się w Zakopanem uzupełniające wybory połowy radnych gminnych. Radnym został wtedy m.in. prezes Sekcji Przyjaciół Zakopanego Towarzystwa Tatrzańskiego dr Zdzisław Czaplicki, natomiast dr Józef Żychoń utracił swój mandat. Funkcję wójta otrzymał profesor Szkoły Przemysłu Drzewnego, Wincenty Regiec.

Z początkiem 1917 roku osiadł w Zakopanem inżynier Leon Krobicki z Harklowej. Wspólnie z tutejszym nauczycielem, dawniejszym działaczem Sekcji Przyjaciół Zakopanego Medardem Kozłowskim założył on tajną grupę Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, która stała się czołową siłą polityczną Zakopanego. Natomiast w sferze działalności społeczno-kulturalnej w Zakopanem coraz bardziej aktywny stawał się pisarz, przyjaciel Romana Dmowskiego, sympatyk narodowej demokracji, Stefan Żeromski. Żeromski kierował Biblioteką Publiczną i miejscowym oddziałem Towarzystwa Szkoły Ludowej, zakładał stowarzyszenie „Podhalańskie Warsztaty Pracy”, był także sekretarzem Narodowego Komitetu Zakopiańskiego i przewodniczącym jego sekcji ekonomicznej. Autorowi „Popiołów” przyszło odegrać niebawem w Zakopanem jeszcze jedną rolę…

W sali kina „Sokół” 13 października 1918 roku odbyło się zgromadzenie obywatelskie, zwołane przez naczelnika gminy Wincentego Regieca. Pięciuset uczestników wybrało przewodniczącym wiecu Stefana Żeromskiego, a wiceprzewodniczącym – reprezentanta endecji, zarazem zarządcę dóbr Zamoyskiego, Wincentego Szymborskiego (tak, tak, ojciec późniejszej poetki, eseistki, i felietonistki oraz laureatki Nagrody Nobla w dziedzinie literatury – Wisławy Szymborskej) i reprezentującego lewicę Mariusza Zaruskiego. Dawny redaktor naczelny czasopisma „Zakopane” adwokat Józef Diehl, członek Stronnictwa Narodowo – Demokratycznego przedstawił rezolucję, owacyjnie przyjętą przez uczestników wiecu. Czytamy w niej m.in.: ”Wobec przyjęcia zasad pokojowych prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona przez państwa rozbiorowe, uważamy się odtąd za obywateli wolnej, niepodległej i zjednoczonej Polski. Tej Polsce winniśmy wierność i posłuszeństwo, mienie i krew naszą, nie uznajemy żadnych więzów, tym najświętszym obowiązkom przeciwnych.

Przejęci ważnością godziny dziejowej dla wspólnego gorliwego pełnienia obowiązków wobec państwa polskiego postanawiamy stworzyć Organizację Narodową w Zakopanem i w tym celu wybieramy jej zarząd, złożony z 32 osób, polecając mu ułożenie programu i sposobu działalności”.

Przewodniczącym tej reprezentacji zakopiańskiej społeczności został Stefan Żeromski, a sekretarzem również endek – Medard Kozłowski (członek Ligi Narodowej i SN-D). Mimo ponadpartyjności, profil organizacji był zdecydowanie endecki.

W dwa dni później dopiero polscy posłowie do parlamentu austriackiego przyjęli uchwałę, że odtąd uważają się za reprezentantów państwa polskiego. W 2 tygodnie później (28 października 1918 roku) powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna z Wincentym Witosem na czele – organ stawiający sobie za cel likwidację rządów austriackich w Galicji.

30 października – dzień wcześniej niż Kraków – Zakopane oficjalnie zrzuciło jarzmo austriackiej niewoli. Polscy oficerowie i żołnierze przeprowadzili rozbrojenie żołnierzy i żandarmów obcych narodowości, zajęli skład broni i stację telefoniczną i oddali się do dyspozycji zakopiańskiej reprezentacji narodu – Organizacji Narodowej. Akcją kierowali porucznik Marian Bolesławicz i dr Gustaw Nowotny. 1 listopada zarząd Organizacji Narodowej przekształcił się w Radę Narodową – organ kierowniczy niepodległej, polskiej „Rzeczypospolitej Zakopiańskiej”. Rada złożyła uroczyste przyrzeczenie na wierność państwu polskiemu i objęła w jej imieniu władzę w Zakopanem. Przewodniczącym Rady, pełniącym obowiązki „Prezydenta Rzeczpospolitej Zakopiańskiej” został Stefan Żeromski. 2 listopada odebrał on przyrzeczenie wiernej służby dla Polski od przewodniczących organizacji i kierowników instytucji zakopiańskich.

Przedstawiciele zakopiańskiej PPS zanegowali reprezentatywność Rady Narodowej z uwagi na dominację w niej endecji. W efekcie, w willi „Czerwony Dwór” przy Kasprusiach (ul. Kasprusie 27, w latach 1951-2015 mieściło się tam Przedszkole nr. 3 im. Karola Szymanowskiego), gdzie rezydował Żeromski, a która przez 2 tygodnie pełniła funkcję zakopiańskiego Belwederu – doszło do porozumienia z lewicą. Do Rady Narodowej dokooptowano 17 nowych członków – tak więc ostatecznie pierwszy w niepodległej Polsce parlament Zakopanego liczył 57 osób. Kierownictwo Rzeczpospolitej Zakopiańskiej stanowili Stefan Żeromski jako jej prezydent, Wincenty Szymborski, Mariusz Zaruski i przewodniczący Związku Górali, Franciszek Pawlica jako jego zastępcy, Medard Kozłowski – sekretarz, Anna Augustynowiczowa – zastępca sekretarza, Józef Hajec i Stanisław Roj – skarbnicy, a także członkowie Wydziału dr Kazimierz Dłuski, ks. Kazimierz Kaszelewski, Józefa Kuczewska, Wincenty Regiec i Stanisław Wyrzykowski.

16 listopada 1918 roku, wobec objęcia zarządu Galicji przez Polską Komisję Likwidacyjną, Rada Narodowa w Zakopanem rozwiązała się i Rzeczpospolita Zakopiańska przestała istnieć po dwutygodniowym zaledwie żywocie. Fakt efemeryczności jej bytu nie zmienia istoty sprawy. Pod Tatrami powstał pierwszy skrawek wolnej Polski, co mesjaniści tatrzańscy interpretowali jako ziszczenie się legend o śpiących w Giewoncie rycerzach. Wydaje się, że jest w tym głęboka sprawiedliwość historyczna, wszak wyprzedzając o trzy lata pierwszy traktat rozbiorowy, od ziemi spiskiej, a następnie nowotarskiej, czorsztyńskiej i sądeckiej zaczęła się grabież ziem I Rzeczpospolitej: na Spisz obce armie wkroczyły już w lutym 1769 roku, zaś 19 lipca 1770 Austria zajęła Podhale…

Bibliografia:
1. M. Zaruski. Na bezdrożach tatrzańskich. Wycieczki, wrażenia i opisy. Opracował, przypisami i notą edytorską zaopatrzył Witold H. Paryski, Warszawa 1958.
2. J. Rogalska – Cybulska. Tajemnica Tatr, Warszawa 1957.
3. K. Stecki. Wspomnienia zakopiańskie, Kraków 1976.
4. M. Pinkwart. Zakopiańskim szlakiem Mariusza Zaruskiego, Warszawa – Kraków 1983.

Fot. Przysięga oficerów Polaków w 1918 r. na rynku zakopiańskim (arch. Muzeum Tatrzańskiego).

O autorze: Dumny mąż i ojciec. Absolwent Kolegium Jagiellońskiego – Toruńskiej Szkoły Wyższej. Manager związany z sektorem FMCG. Publicysta, działacz społeczny i narodowo-radykalny, pasjonat historii, gór, górali i góralszczyzny. Idealista, romantyk i pragmatyk w jednej osobie, entuzjasta innowacji i nowych technologii.