PIOTR ROSZKOWSKI: BOŻE NARODZENIE – ŚWIĘTO POLAKA-KATOLIKA-SŁOWIANINA

Artykuł ten został współnapisany przez anonimowego M., któremu serdecznie dziękujemy za ekspertyzę na temat Szczodrych Godów. 

Wymiarów Bożego Narodzenia, Szczodrych Godów, zimowego przesilenia jest wiele. W tym artykule zebraliśmy ledwie garść obserwacji, luźnych rozmyślań i analogii, które według dostępnej nam wiedzy przeanalizowaliśmy. Jednak im głębiej sięgaliśmy, tym więcej odnajdywaliśmy. Liczmy na to, że rozważania te będziemy mogli prowadzić w zadumie nad Bożym Narodzeniem co roku. Pamiętajmy, że najważniejszym ich wymiarem jest to, że Bóg się rodzi. Wesołych Świąt Bożego Narodzenia!

Podobieństwa Bożego Narodzenia i Szczodrych Godów

Wigilia Bożego Narodzenia, obchodzona 24 grudnia, to jedno z najważniejszych świąt chrześcijańskich, które obchodzone jest na całym świecie dla upamiętnienia narodzin Jezusa Chrystusa. Jest ona jednym z najważniejszych momentów świątecznych w Polsce. To czas, kiedy rodziny zbierają się przy wigilijnym stole, który jest obfity w tradycyjne potrawy, takie jak barszcz, pierogi, śledzie, ryby i makowiec. Jednak tradycje związane z Bożym Narodzeniem nie są całkowicie wyłączone z wpływu wcześniejszych wierzeń i obrzędów, co ukazuje integralność tradycji chrześcijańskich i przedchrześcijańskich w tym świętowaniu. Wigilijne potrawy mają głęboko zakorzenione znaczenie kulturowe i religijne, a obrzędy rozpoczynające posiłek, takie jak łamanie opłatka i dzielenie się życzeniami, podkreślają wartości wspólnoty i miłości rodzinnej. 

Co więcej, zarówno przesilenie zimowe, jak i Boże Narodzenie mają znaczenie kulturowe i mitologiczne. W kulturze słowiańskiej przesilenie zimowe było związane z duchami przodków i odtworzeniem porządku świata (Sadoja i Boudovskaia, 2018). Podobnie Boże Narodzenie ma swoje korzenie zarówno w tradycjach pogańskich, jak i chrześcijańskich, a zwyczaje i mity ewoluowały z biegiem czasu (Kennedy i in., 2021). Te elementy kulturowe i mitologiczne przyczyniają się do bogatej symboliki i znaczenia związanego zarówno z przesileniem zimowym, jak i obchodami Bożego Narodzenia.

Obchody Bożego Narodzenia i słowiańskie Szczodre Gody mają kilka podobieństw. Oba wydarzenia związane są ze zmianą pór roku i odrodzeniem słońca. Jednym z podobieństw między tymi dwoma świętami jest czas ich obchodzenia. Przesilenie zimowe występuje około 21 grudnia, podczas gdy Boże Narodzenie obchodzone jest 25 grudnia. Ta bliskość dat sugeruje związek między tymi dwoma wydarzeniami (Trolle, 2021). W rzeczywistości obchody przesilenia zimowego w kulturze słowiańskiej zostały przejęte przez Boże Narodzenie (Trolle, 2021). Ta asymilacja rytuałów przesilenia z chrześcijańskim świętem pokazuje wpływ wcześniej istniejących praktyk kulturowych na rozwój tradycji bożonarodzeniowych.

Przesilenie zimowe i Boże Narodzenie mają również wspólny związek z naturą. Przesilenie jest zjawiskiem naturalnym, które oznacza zmianę pór roku i cykle Ziemi (Rishbeth i in., 2000). Boże Narodzenie, choć jest świętem chrześcijańskim, zawiera elementy natury, takie jak wiecznie zielone drzewa i wieńce z ostrokrzewu, które symbolizują życie i witalność w miesiącach zimowych. Jednym z najbardziej charakterystycznych symboli Bożego Narodzenia jest choinka. Choć obecnie jest to powszechny element świątecznych dekoracji na całym świecie, ma ona swoje korzenie w tradycjach pogańskich Słowian, u których występowała w formie podłaźniczki, zaś choinka w bardzo zbliżonej do chrześcijańskiej formie występowała w tradycjach germańskich. Drzewo iglaste, które pozostaje zielone przez cały rok, było symbolem życia wiecznego i odrodzenia w czasach przedchrześcijańskich. Dzisiaj drzewo to jest ozdabiane bombkami, świetlikami i girlandami, a na jego szczycie stawiana jest gwiazda lub anioł, symbolizujący gwiazdę Betlejemską.

Ogień i światło odgrywają także istotną rolę w polskich tradycjach świątecznych. Przed Bożym Narodzeniem często palono opłatki w domu, co miało symbolizować przegonienie ciemności i przyjęcie światła Chrystusa. Przesilenie zimowe oznacza najkrótszy dzień i najdłuższą noc w roku, po których dni stopniowo stają się dłuższe, a noce krótsze. To przejście od ciemności do światła jest często kojarzone z tematem odrodzenia i triumfu światła nad ciemnością (Trolle, 2021). Podobnie, Boże Narodzenie jest często symbolizowane przez zapalanie świec i dekorowanie domów światełkami, reprezentującymi przybycie Jezusa Chrystusa jako „światłości świata” (Kennedy i in., 2021). Przesilenie oznacza punkt zwrotny, w którym dni zaczynają się ponownie wydłużać, przynosząc światu więcej światła (Liu i in., 2023). Podobnie Boże Narodzenie kojarzy się z zapalaniem świec i dekorowaniem domów światełkami, symbolizującymi triumf światła nad ciemnością.

Kolędowanie to inna tradycja, która zachowała się w Polsce od wieków. Grupy dzieci i młodzieży odwiedzają domy, śpiewają kolędy i życzenia oraz zbierają drobne prezenty lub pieniądze. Ta praktyka nawiązuje do słowiańskich zwyczajów kolędowania, gdzie ludzie obdarowywali się nawzajem jedzeniem i życzeniami, aby przynieść dobre wróżby i szczęście w ciemne zimowe dni. W kulturze słowiańskiej przesilenie zimowe obchodzono poprzez rytuały i uczty, aby wyczarować szczęście i płodność w nowym cyklu (Sadoja i Boudovskaia, 2018). Podobnie, Boże Narodzenie jest świętem chrześcijańskim, które upamiętnia narodziny Jezusa Chrystusa, symbolizując nadzieję i odnowę przyniesioną przez jego przybycie. Przesilenie zimowe, będące momentem najkrótszego dnia i najdłuższej nocy w roku, było ważnym wydarzeniem w kalendarzu wielu kultur, w tym Słowian, Rzymian czy Skandynawów. Słowianie obchodzili je poprzez palenie ognisk, kolędowanie i inne obrzędy, które miały na celu przegonienie ciemności i zimna oraz przypomnienie sobie o nadchodzącym powrocie światła i narodzinach Słońca. W chwili, gdy chrześcijaństwo stawało się dominującą religią w Europie, przywódcy kościelni, starając się ułatwić nawrócenie, często integrowali istniejące tradycje pogańskie z chrześcijańskimi świętami. Dlatego data Bożego Narodzenia, 25 grudnia, została wybrana jako symboliczny (ale i być może rzeczywisty) dzień narodzin Jezusa, przypominając obchody pogańskiego przesilenia zimowego.

Dlatego Boże Narodzenie jest pięknym przykładem, jak kultura i tradycje ewoluują, przekształcają się i integrują w odpowiedzi na zmieniające się realia i potrzeby społeczeństwa. Chociaż jest to święto chrześcijańskie, ma ono w sobie elementy dawnych obrzędów przesilenia zimowego, rodzimowierstwa, które pozostawia ślad w dekoracjach, obyczajach i symbolice tego wyjątkowego czasu roku. Dzięki temu Boże Narodzenie staje się mostem między dawną historią a współczesnymi obchodami, kontynuując wiarę i nadzieję, jakie te tradycje niosą od wieków.

Przebieg Szczodrych Godów oraz głębsza analiza symboliki

Jako Polacy, jesteśmy świadomi przebiegu święta Bożego Narodzenia, jednak nie zawsze jesteśmy świadomi obchodów tego święta przez naszych przodków z czasów przedchrześcijańskich. Aby łatwiej zrozumieć różnice oraz podobieństwa pomiędzy jednym i drugim świętem istotne jest także przedstawienie krótkiego opisu obchodów przesilenia zimowego oraz święta Szczodrych Godów. Słowiańskie Szczodre Gody, które odbywają się w okresie zimowego przesilenia słońca, wyznaczają początek nowego roku słonecznego. Jest to pierwsze święto w kalendarzu obrzędowym i solarnym. Kolejne etapy w cyklach przyrody wyznaczane są przez przesilenia i równonoce. Są one początkiem i końcem pór roku, gdzie równonoce symbolizują także początek i koniec pory jasnej oraz ciemnej.

Rozpoczyna się wówczas w przyrodzie zima, czas panowania Welesa i stanowi czas odnowy i początku – słońce umiera, ale jednocześnie odradza się na nowo. Przyroda jeszcze się nie obudziła. Jest to czas trwania pory ciemnej, rozpoczynającej się podczas równonocy jesiennej, w której ciemność góruje nad światłem – dzień jest krótszy od nocy. W czasie przesilenia ludzie świętują nadejście światła, o czym będzie wspomniane niżej. Trafnym porównaniem do zimy jest śmierć człowieka, który umiera, by następnie odrodzić się w swoim rodzie, narodzie, wspólnocie. Po śmierci człowieka część duszy uchodzi do Prawii, do bogów, zaś drugi element duszy odchodzi do Nawii pod opiekę Welesa, by spotkać się z przodkami. Z czasem dusza powraca do Jawii i odradza się wśród innych ludzi. Jest to powiązane z naturą oraz słońcem, które po swojej śmierci także się odradzają. Zima jest więc jednocześnie śmiercią i odrodzeniem. Są to elementy cyklu życia, wiecznego obrotu koła, które doraźnie możemy dostrzec przede wszystkim w naturze. W Chrześcijaństwie również występują zbliżone do powyższego elementy, które pomimo innego przedstawienia lub znaczenia mają zachowany podobny sens.

Szczodruszka jest początkiem Zimy i jednocześnie początkiem nowego roku. Słowianie świętują wówczas wykucie Słońca przez Swaroga u zarania dziejów, a także jego odrodzenie, które rozpoczyna nowy cykl. Z tego względu obchody święta powinny być radosne i huczne. Symbolicznie udana biesiada jest dobrą wróżbą na pozostałą część roku. Jest to święto związane z odrodzeniem się/narodzinami słońca i oczekiwaniem na przebudzenie się słowiańskiej Matki-Ziemi, zwanej Mokoszą, oraz nadejście Peruna. Oprócz początku nowej pory roku rozpoczyna się na nowo kolejny cykl, zaś poprzedni się kończy, stąd też święto powinno być uroczyste i rodzinne.

Obrzęd, krótko mówiąc, podzielony jest na dwie części. Pierwsza, uroczysta część, rozpoczyna się rozpaleniem obrzędowego ognia oraz zamknięciem wspólnego kręgu. Oprócz ofiar składanym bogom i przodkom oraz prośbom o pomyślność w nadchodzącym roku, szczęście dla siebie i rodziny, inspirację do działania, pojawiają się także elementy symbolizujące śmierć odchodzącego roku i nadejście nowego, takie jak figurka starca czy też spalenie wyobrażenia słońca i ofiarowanie mu złotej bryłki symbolizującej zarówno śmierć jak i odrodzenie (nawiązuje to do wykucia ze złotej bryłki tarczy słonecznej przez boga Swaroga). Ta część obrzędu kończy się obwieszczeniem rozpoczęcia nowego cyklu oraz podzieleniem się miodem i chlebem lub kołaczem (w chrześcijaństwie bardzo zbliżonym zwyczajem jest dzielenie się przez bliskich opłatkiem, co jest na swój sposób zmodyfikowaną tradycją słowiańskiego dzielenia się pieczywem obrzędowym, który występuje nie tylko przy okazji obchodów Szczodrych Godów). Następnie na dobrą wróżbę żerca (odpowiednik kapłana) obsypuje zebranych owsem. Druga część obrzędu najczęściej odbywa się w pomieszczeniu, najlepiej odpowiednio udekorowanym, również przy ogniu, przy biesiadnym stole, przed wieczerzą i rozpoczyna się od powieszenia i wspólnego udekorowania podłaźniczki, wiecznie zielonego drzewka (słowiański odpowiednik chrześcijańskiej choinki). Symbolizuje ona naturę, która nigdy nie umiera, a jedynie zasypia, by niedługo się przebudzić. Ważnym elementem jest także Diduch, inaczej symboliczny snop żyta, z którego zebranym powinno rozdać się po źdźble dla wzmocnienia sił. Diduch symbolizuje dostatek, siłę i życie, ponieważ tradycyjnie z niego, czyli ostatniego snopa, rozpoczynało się zasiew w nowym roku. Odnosi się on również do Welesa i jego szczodrości. Pod Diduchem zebrani kładą prezenty, którymi się wzajemnie obdarowują. Pod obrusem koniecznie musi znaleźć się siano lub słoma, symbolizujące urodzaj. Na stole powinno postawić się równo dwanaście potraw odnoszących się do dwunastu miesięcy w roku. Ważną potrawą jest kutia. Podczas uczty należy spróbować każdej z nich. Na stole powinny znaleźć się także puste nakrycia, których nie wolno sprzątać po wieczerzy. Przeznaczone są one dla przodków zapraszanych na obrzęd, biesiadę i do stołu. Do stołu zapraszane są również zwierzęta, kolejno kogut, który pilnuje nastania nowego dnia, wilki, by nie drażniły ludzi i ich dobytku oraz jeleń, władca lasu. Stawia się dla nich także ofiarę. Jest to także swoiste podziękowanie dla nich, ponieważ dzięki nim ludzie mogą cieszyć się jadłem oraz jednoczyć z przyrodą. Następnie do pomieszczenia wkracza turoń niesiony przez kolędnika. Może on być zabawny i grzeczny, a także przeciwnie być nieznośny. Istotnym elementem w tej chwili jest symboliczna śmierć turonia, która oznacza śmierć przyrody na czas zimy. Zebrani wspólnie cucą turonia, a gdy ten się przebudzi (odrodzenie przyrody) każdy musi iść z nim w tan wokół własnej osi, następnie zasiada on ze wszystkimi do wspólnego stołu, by wziąć udział w uczcie. Ważne jest, by nie zaczynać jedzenia przed pełnym zakończeniem obrzędu. Po uczcie należy podziękować przodkom za przybycie oraz w odpowiednim momencie z hałasem poprosić ich, aby powrócili tam, skąd przybyli. Bezpośrednio po wieczerzy nie wolno sprzątać stołu i należy zostawić na nim także potrawy, najlepiej na noc, aby przybyli przodkowie mogli w spokoju się posilić. Podczas Szczodruszki ważne jest także kolędowanie, czyli wspólne śpiewanie pieśni na chwałę nowego roku, bogów czy też słońca. Przeprowadza się także różnego rodzaju wróżby, które są swoistą zapowiedzią nadchodzącego roku. Jedną z nich jest ciśnięcie kutią za pomocą łyżki o najwyższy punkt pomieszczenia – im więcej jej zostanie na suficie, tym bardziej szczodry będzie rok.

Obchody Bożego Narodzenia i słowiańskie przesilenie zimowe mają kilka podobieństw. Oba wydarzenia związane są ze zmianą pór roku i odrodzeniem słońca. W kulturze słowiańskiej przesilenie zimowe było czasem rytuałów i uroczystości mających na celu wyczarowanie szczęścia i płodności na nadchodzący cykl (Sadoja i Boudovskaia, 2018). Podobnie, Boże Narodzenie jest świętem chrześcijańskim, które celebruje narodziny Jezusa Chrystusa, co często wiąże się z tematem odrodzenia i odnowy.

Rozważania nad ezoterycznym wymiarem Bożego Narodzenia i Szczodrych Godów – charakterystyka Welesa w kontekście innych bóstw przesilenia

W wierzeniach słowiańskich Weles, bóstwo patronujące przesileniu i Szczodrym Godom, jest kojarzony ze starością, śmiercią, zimą, przemijającym czasem. Porównajmy Welesa z bóstwami innych ludów europejskich, na przykład z greckim Kronosem czy rzymskim Saturnem, patronujący przesileniu w swoich własnych kręgach kulturowych, na przykład pod postacią rzymskich Saturnaliów. Chociaż bezpośrednie powiązanie między bogami z różnych tradycji mitologicznych może być trudne – ponieważ każda kultura ma swoje własne unikalne wierzenia i historie – istnieją pewne podobieństwa między niektórymi bogami w różnych panteonach, ważne jest, aby pamiętać, że nie są to dokładne odpowiedniki, a konteksty kulturowe i religijne różnią się.

Weles to słowiański bóg związany z bydłem, handlem i światem podziemnym. Często jest przedstawiany jako wąż lub smok i jest uważany za złożone bóstwo o zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektach. Kronos (lub Cronus) to postać z mitologii greckiej, która często kojarzona jest z czasem i żniwami. Jest także tytanem i ojcem kilku głównych bogów, w tym Zeusa, Hery i Posejdona. W mitologii rzymskiej Saturn jest często utożsamiany z Kronosem i jest związany z rolnictwem i Złotym Wiekiem. Chociaż istnieją tematyczne zbieżności między tymi bóstwami, takie jak ich powiązania z niektórymi aspektami rolnictwa i płodności, ważne jest, aby rozpoznać odrębne konteksty kulturowe i mitologiczne, w których istnieją. Bezpośrednie korespondencje mogą być trudne do ostatecznego ustalenia, a interpretacje mogą się różnić wśród naukowców i entuzjastów mitologii.

Welesa można także porównać z jakże odległą, i już od tysięcy lat nieistniejącą kulturą mezopotamską. Bogini Innana, patronująca przesileniu, podobnie jak Weles, charakteryzuje się odniesieniami do śmierci i odrodzenia, symboliki płodności i rolnictwa, motywu podziemnej podróży oraz dualizmu. 

Weles jest bóstwem związanym z przesileniem, śmiercią i odrodzeniem. Jego mitologia obejmuje cykl życia, śmierci i ponownego narodzenia. Inanna, zwana również Isztar, jest babilońską boginią miłości, płodności, ale także związaną z aspektem śmierci i odrodzenia. Przechodzi przez podziemne krainy, podobnie jak inne bóstwa związane z tym motywem. W mitologii słowiańskiej Weles jest patronem bydła, handlu, ale także jest kojarzony z płodnością ziemi. Inanna jest boginią płodności, a jej kult związany jest z żniwami i rolnictwem. Jej kult obejmował także aspekty związane z życiem codziennym. Weles zstępuje do świata podziemnego, co symbolizuje etap zimowy i śmierci, ale jednocześnie utożsamia się z życiem podziemnym. Podobnie jak Weles, Inanna przechodzi przez podziemne krainy, co symbolizuje proces śmierci i odrodzenia. Weles jest bóstwem o dwuznacznej naturze, kojarzonym zarówno z dobrocią, jak i złośliwością. Ma zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty. Podobnie, Inanna ma zarówno jasne, jak i mroczne strony. Jej mitologia obejmuje zarówno aspekty radosne, jak i trudności czy próby. Poza oczywistą różnicą płci obu bóstw, widać kolejne podobieństwa między nimi, a także greskim Kronosem czy rzymskim Saturnem. 

Podsumowanie

Te liczne podobieństwa pozwalają nam osadzić kulturę słowiańską, w szerszym, Indoeuropejskim kontekście, charakterystycznym dla ludów z nami spokrewnionymi, oraz żyjących w podobnych warunkach półkuli północnej. Choć widać także liczne różnice, które sprawiają że odpowiednie bóstwa odzwierciedlają charakter ludów je wyznających w odpowiedni dla nich sposób (czy to kulturowe, geograficzny, etniczny), to istnieją istotne związki między wierzeniami indeeuropejskimi, których kulminacją jest chrześcijańskie Boże Narodzenie. Nasze wierzenia nie wzięły się “znikąd”, ale są testamentem setek pokoleń, które przekazały nam to, co sprawia, że jesteśmy Polakami, katolikami i Słowianami. 

Źródła:

Grzegorzewic Z. (2014) Wiara, Ziemia, Rodzina, Olsztyn

Grzegorzewic Z. (2016) O bogach i ludziach, Olsztyn

Liu, Q., Han, X., Yan, Y., & Ren, J. (2023). A parametric design method for the lighting environment of a library building based on building performance evaluation. Energies, 16(2), 832. https://doi.org/10.3390/en16020832 

Potrzebowski S. (2019) Zasady Wiary, Rodzima Wiara

Rishbeth, H., Müller‐Wodarg, I., Zou, L., Fuller‐Rowell, T., Millward, G., Moffett, R., … & Aylward, A. (2000). Annual and semiannual variations in the ionospheric f2-layer: ii. physical discussion. Annales Geophysicae, 18(8), 945-956. https://doi.org/10.1007/s00585-000-0945-6 

Sadoja, K. and Boudovskaia, E. (2018). Ritual dialogues of yuletide in the carpathian region of ukraine. Centre of Linguocultural Research Balcanica Proceedings of Round Tables, (6), 149-177. https://doi.org/10.31168/2619-0842.2018.11