Norbert Wasik: Analiza rynku pracy po zmianach ustrojowo-gospodarczych lat 90-tych XX wieku do roku 2018

Początek upadku komunizmu w Europie i rozpadu całego bloku wschodniego swoje miejsce miał w Polsce. Okrągłostołowe¹ ustalenia i w efekcie nowe wybory do Sejmu i Senatu rozpoczęły całą serią zdarzeń, których władze w Polsce nie przewidziały i których się nie spodziewały. Doprowadził one w konsekwencji w naszym kraju do „zerwania” z fikcyjnym dotychczas funkcjonowaniem państwa zależnego od władz w Moskwie, na rzecz tzw. demokratyzacji i kapitalizacji kraju.

Po roku 1989, z początkiem i biegiem lat dziewięćdziesiątych, kiedy władzę w Polsce zaczęły dzierżyć siły lewicowo-demoliberalne, jak przysłowiowe „grzyby po deszczu” upadać zaczęły w naszej ojczyźnie fabryki i przemysł. Latami nie dokapitalizowywane, nie modernizowane i funkcjonujące w oparciu o nie dostosowane do zmieniającej się i otaczające nas wówczas rzeczywistości fabryki i różnej branży zakłady nie potrafiły odnaleźć się w nowych realiach. Wraz z początkiem końca polskich zakładów, upadał również przemysł. Powoli gasły takie gałęzie, jak napędzające uprzednio gospodarkę górnictwo i hutnictwo. W zatrważającym tempie zamykano i likwidowano wszelkiego rodzaju zakłady zatrudniające dotychczas setki osób. W północnych regionach Polski m.in. ten stan rzeczy dotknął takich potentatów jak Zakłady Rowerowe „ROMET” w Bydgoszczy, których faktyczne wykreślenie z Krajowego Rejestru Sądowego nastąpiło w roku 2005, wieńcząc koniec tego znaczącego w kraju, jak również za granicą (w szczególności w krajach satelickich ZSRR), przedsiębiorstwo. Również w Toruniu, tak sztandarowe firmy jak „Elana”, czy „Merinotex”, straciły z czasem na znaczeniu. Przykładów w całym kraju można byłoby mnożyć. Niemniej jednak zauważyć należy, iż sytuacja związana z zamykaniem wielu przedsiębiorstw w Polsce miała związek nie tylko z nieudolnością ówczesnych władz i ślepym zachłyśnięciem się przez włodarzy naszego państwa kapitalizmem, ale także z sytuacją Polski na arenie międzynarodowej, a przede wszystkim europejskiej. Dążenia naszego kraju by w niedalekiej przyszłości stać się członkiem zachodniej wspólnoty europejskiej miały wiele negatywnych skutków. Polska „musiała” otworzyć się na przysłowiowy świat. Dosłownie i w przenośni. Dosłowne otwarcie oznaczało możliwość inwestowania w naszym kraju przez zachodnie koncerny i to w dużej mierze na warunkach przez nie narzuconych oraz zniesienie barier na towary sprowadzane z zewnątrz. Taka polityka doprowadziła właśnie z czasem do likwidacji, za zgodą naszych oficjeli, wielu rodzimych przedsiębiorstw i pomniejszych zakładów. Polskie firmy bowiem nie miały szans konkurując z firmami zachodnimi, które inwestując w naszym kraju zwolnione bywały z wielu obowiązków (w tym podatkowych), które wypełniać musiał rodzimy przedsiębiorca. Narzucane przez zachodnich inwestorów warunki, napływ tanich, niekoniecznie wysokiej jakości towarów z Azji, czy modyfikowanej żywności z Europy zachodniej, z czasem doprowadziło do wyeliminowania z rynku naszych producentów, powodując najpierw restrukturyzacje zatrudnianych pracowników, następnie ograniczanie produkcji, a w końcowym efekcie zamykanie firm. Tylko nieliczni i to w ograniczonym zakresie trwali i przetrwali, jednakże okupili to wysokimi kosztami. Taki stan rzeczy doprowadził zaś do wzrastania bezrobocia w Polsce. Z perspektywy czasu, mając na uwadze uprzedni, socjalistyczny system zatrudnienia okresu PRL, którego wyrazem był „brak” bezrobocia, a właściwie jego eliminacja poprzez sztuczne tworzenie miejsc pracy i nakazy pracy, można stwierdzić obecnie, iż w okresie realnego socjalizmu bezrobocie było równie wysokie jak w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, tj. w okresie przemian. Zauważyć jednak należy, że zwolnienia, czy redukcje w zakładach pracy, jakie miały miejsce w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku w Polsce, należały do jednych z największych w powojennej historii naszego kraju i doprowadziły do pauperyzacji wielu polskich rodzin.

Sam zaś problem bezrobocia w skali kraju kształtował się różnie. Różna była również jego skala i przyczyny.

Bezrobocie w Polsce w latach 1990-2018

Procesy zmian w naszym kraju, jakie nastąpiły po roku 1989, były wynikiem dostosowywania naszej rodzimej gospodarki do systemu rynkowego. Przyniosło to między innymi nowe dla polskiego społeczeństwa i przeciętnego obywatela zjawisko bezrobocia². Jest ono rejestrowane od początku 1990 roku. Wcześniej, tj. w okresie PRL bezrobocie także istniało, lecz było maskowane polityką tzw. pełnego zatrudnienia, które w znacznej części miało charakter socjalny. Przemiany i cały proces transformacji ustrojowo-gospodarczej lat dziewięćdziesiątych oraz początku XXI wieku spowodował urealnienia struktury i rozmiarów zatrudnienia.

Tak jak wyżej podkreślono, z początkiem roku 1990 zaczęto w Polsce rejestrować bezrobocie. Wprawdzie na początku wyżej wskazanego roku liczba bezrobotnych w skali kraju nie wzrastała w oszałamiającym tempie, jednakże z każdym miesiącem, kwartałem, a później kolejnym rokiem, osób pozostających bez zatrudnienia przybywało. Taka sytuacja była wynikiem błędnych decyzji ówczesnych władz państwa, wzrostu kosztów zatrudnienia, (złodziejskich) procesów prywatyzacyjnych i konkurencyjności³.

Dane GUS⁴ stanowią, że w końcu stycznia 1990 r. w całym kraju było zarejestrowanych łącznie 58,8 tys. bezrobotnych, co stanowiło 0,3% ogółu czynnych zawodowo. Koniec pierwszego kwartału roku 1990, to już jednak 266.600,00 tysięcy bezrobotnych, co stanowiło wówczas 1,5 % wszystkich osób czynnych zawodowo. Połowa roku przyniosła już jednak prawie podwojenie liczby osób pozostających bez pracy, przekraczając liczbę przeszło pół miliona osób, tj. 568.200,00 tysięcy i wzrost do 3,1% bezrobotnych. Na koniec roku 1990, w całej Polsce było już 6,5% bezrobotnych, stanowili oni 1 milion 126 tysięcy 100 osób⁵.

Powyższą sytuację obrazują wykresy:

Bezrobocie w Polsce w roku 1990 w ujęciu procentowym

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Bezrobocie w Polsce w roku 1990 w ujęciu procentowym

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

W następnych latach, tj. w okresie od 1991 roku do roku 1994 notowano w Polsce dynamiczny wzrost liczby bezrobotnych, których odsetek z końcem każdego następnego roku zwiększał się, a jego rozpiętość w ww. okresie wahała się w granicach pomiędzy 12,2%, a 16,00%. Po czym w kolejnych okresach, to jest od roku 1995 do 1998 zaobserwować można było tendencje spadkową, gdzie na koniec roku 1995 odsetek bezrobotnych w kraju stanowił 14,09%, a w roku 1998 było to 10,40%⁶.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1991-1994

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1995-1998

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Powyższe tendencje, zarówno wzrostowe, jak również spadkowe obrazować bardziej może poniższy wykres słupkowy, dotyczący lat 1990-1998.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990-1998

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Kolejne lata, jak stanowią statystyki Głównego Urzędu Statystycznego przynoszą ponowny wzrost osób zarejestrowanych w Polsce jako bezrobotnych, którego apogeum przypada na koniec roku 2002 i 2003, kiedy wyniosło ono aż 20% w skali całego kraju. Okres ten bardzo dobrze wizualizują kolejne, poniższe wykresy kołowe i kolumnowe⁷.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1999-2003

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Po tej ponownej ekspansji wzrostu i wysokiego wskaźnika bezrobocia, jakie miało miejsce na początku ostatniej dekady XX wieku w Polsce, następne lata przynoszą stopniowy spadek liczby bezrobotnych i stagnację na rynku pracy, by z końcem roku 2014 ponownie ilość osób pozostających bez zatrudnienia uległa znacznej redukcji, systematycznie malejącej, aż do chwili obecnej⁸, tj. do stany z początku roku 2020, czyli przed wybuchem światowej pandemii koronawirusa. Z końcem roku 2004 bezrobocie wynosiło bowiem 19,00%, z kolei w roku 2006 stanowiło już 14,8%, a w roku 2008 równało się 9,5%, po czym ponownie wzrastało do poziomu ponad 12% w latach 2009-2012, osiągając w kolejnych dwóch okresach poziom ponad 13%.

Stan krajowej prosperity na rynku pracy nie trwał jednak zbyt długo. Wraz krachem finansowym, jaki ujawnił się w sektorze nieruchomości w USA⁹, problemami giełdowymi i upadkiem pomniejszych, jak również jednego z największych amerykańskich banków, tj. Lechman Brothers, przyszło pogorszenie ekonomiczne i gospodarcze w wielu krajach świata zachodniego, w tym ponowny wzrost bezrobocia w Polsce i w poszczególnych jej regionach. Nie przyszedł on jednak nagle. Zauważyć można było trzy podstawowe jego fazy¹⁰:

– pierwszą mającą miejsce w latach 2006-2007, kiedy upadła amerykańska firma brokerska Merit Financial Inc. oraz miały miejsce upadłości kolejnych firm brokerskich i innych instytucji finansowych oraz funduszy,

– drugą, związaną bezpośrednio z upadkiem banku Lechman Brothers, przynoszącą istotne straty i utratę zaufania między uczestnikami rynku,

– trzecią, która ujawniła się w Europie w roku 2010, związaną z problemami finansowymi Grecji.

Jak wynika z danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w latach 2007-2011 wystąpiło 11 przypadków systemowych kryzysów bankowych w krajach członkowskich Unii Europejskiej i dodatkowo w kilkunastu innych krajach świata¹¹.

Na powyższym tle, również Polski nie ominął ogólnoświatowy kryzys finansowo-gospodarczy. Z końcem roku 2004 bezrobocie wynosiło bowiem 19,00%, z kolei w roku 2006 stanowiło już 14,8%, a w roku 2008 równało się 9,5%, po czym ponownie wzrastało w 2009 roku do 12,1%. W roku 2010 osiągnęło ono poziom 12,4% i prawie utrzymało się w takim samym zakresie rok później, wynosząc 12,5%. Kolejne lata, tj. rok 2013 i 2014 to prawie 1%, dalszy wzrost ilości osób zarejestrowanych jako bezrobotne. Stopa ta wynosiła wówczas 13,4%. Dopiero rok 2014 przyniósł ożywienie rynku i powolny spadek rejestrujących się w Powiatowych Urzędach Pracy, co związane było m.in. z lepszą koniunkturą na rynkach światowych, w tym europejskim. Po latach ogólnoświatowego kryzysu i pewnej stagnacji, przy wsparciu wszelkiego rodzaju programów państwowych, ale przede wszystkim przedsiębiorczości Polaków, wzrasta liczba powstających firm w Polsce i co za tym idzie popyt na zatrudnienie.

Jak wynika z danych PARP¹², na przestrzeni lat 2008-2015 liczba nowotworzonych firm (w tzw. sektorze małych i średnich przedsiębiorstw) w Polsce systematycznie wzrastała. W roku 2008 było ich w całym kraju łącznie 1,79 mln, w 2014 1,84 mln, a rok później działało na krajowym rynku już 1,91 mln¹³. Ogólnie w okresie pomiędzy rokiem 2011, a 2015 liczba zakładanych przedsiębiorstw wzrosła o 7,3 %¹⁴.

Firmy chętniej zaczęły inwestować, zatrudniać i poszukiwać pracowników – specjalistów, czego wyrazem był również zauważalny spadek osób zarejestrowanych jako bezrobotne.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 2004-2018

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 2004-2018

Rok	Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w latach 2011-2018 (w tys.)	Bezrobotni ujęci procentowo na koniec każdego roku począwszy od roku 2004 (za wyjątkiem roku 2018, którego dane zostały sporządzone na koniec września)
2018	984,9 (stan na 30 września)	5,7 %
2017	1075,8	6,6 %
2016	1328,0	8,2 %
2015	1555,3	9,7 %
2014	1817,0	11,4 %
2013	2146,7	13,4 %
2012	2127,4	13,4 %
2011	1972,8	12,5 %
2010	1954,7	12,4 %
2009	1892,7	12,1 %
2008	1473,6	9,5 %
2007	1746,6	11,2 %
2006	2309,4	14,8 %
2005	2773,0	17,6 %
2004	2999,6	19,0 %

Źródło: opracowanie własne na podstawie roczników statystycznych Rzeczpospolitej Polskiej oraz danych GUS.

Dane opisane i uwzględnione w niniejszej pracy pokazują, że na przestrzeni lat 1990-2018, tj. w okresie tzw. rejestrowanego bezrobocia w Polsce, kształtowało się ono na różnym poziomie. Były okresy kiedy stanowiło ono względnie wysoki poziom w niektórych województwach na tle dużych ośrodków miejskich, jednakże panująca prosperita gospodarcza od roku 2014 objęła swoim zasięgiem również obszary o najwyższych wskaźnikach, gdzie notuje się już od kilku lat znaczny, systematyczny spadek bezrobocia. Niniejsze przekłada się również na większe możliwości poszukujących zatrudnienia w kwestii dotyczącej wyboru pracodawcy, warunków pracy, rodzaju pracy, a nie jedynie samego zatrudnienia dla zatrudnienia.

Zakończenie

Konkludując rozważania objęte tematem pracy można z całą pewnością stwierdzić, iż od kilku lat w Polsce, a tym samym na terenach poszczególnych województw, czy też regionów, obserwowało się tendencję poszukiwania pracowników przez pracodawców, a nie jak to miało miejsce jeszcze kilka dobrych lat temu pracodawców przez pracowników. Stąd też pojawiło się pojęcie braku „rąk do pracy” i niedoboru kandydatów do zatrudnienia (vide tzw. „rynek pracy pracownika”). Problemy zatrudnieniowe jeszcze pod koniec 2019 roku zdawały się pogłębiać i dotyczyły właściwie wszystkich pracodawców zarówno tych dużych, jak i tych małych. Niemniej dzisiaj recesja w wyniku panującej od początku 2020 roku światowej pandemii koronawirusa diametralnie zmienia stan rzeczy. Światowa gospodarka szykuje się na poważny kryzys. Gwałtowny spadek popytu oraz produkcji w polskich fabrykach oraz tzw. lockdown negatywnie odbijają się na rynku pracy i to nie tylko w tym sektorze. Poziom zatrudnienia obniżył się kolejny miesiąc z rzędu, a tempo, w jakim przedsiębiorcy redukowali miejsca pracy, było najszybsze od ponad dekady. Firmy tracą przychody, nie ma przy tym powszechnej wiary w środki osłonowe proponowane przez rząd. Dlatego cięcie kosztów najczęściej odbywa się przez redukcję zatrudnienia, wygaszanie umów śmieciowych oraz wstrzymanie planów zwiększania zatrudnienia. W ciemnych barwach bezrobocie w Polsce widzą również ekonomiści Banku Pekao. Jak wynika z ich najnowszego raport¹⁵, stopa bezrobocia pod koniec 2020 roku będzie wynosić 13%. Co więcej, według ich oceny PKB Polski spadnie w II kwartale o 17,5% rok do roku, a w całym 2020 roku gospodarka skurczy się o 4,4%. Z tego też względu najprawdopodobniej kolejne miesiące przyniosą nam niestety wyraźny wzrost liczby bezrobotnych. Jakie natomiast będą jego rzeczywiste proporcje, już wkrótce czas pokaże…

1^ Rozmowy tzw. „okrągłego stołu” rozpoczęły się 6 lutego 1989 roku w pałacu Urzędu Rady Ministrów przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Były one wynikiem zrozumienia przez władze komunistycznej Polski konieczności ustępstw politycznych na rzecz zawarcia porozumienia ze środowiskami opozycyjnymi, które miano osiągnąć w trakcie obrad. W rozmowach uczestniczyli przedstawiciele władzy rządzącej oraz osoby delegowane przez Lecha Wałęsę, zgadzające się z jego linią polityczną. Wynikiem rozmów była zgoda władz na częściowo wolne wybory do Sejmu i Senatu i ponowną legalizację NSZZ „Solidarność”. W końcowym zaś efekcie wygrana w pierwszej turze wyborów opozycji solidarnościowej i pomimo przejściowego kryzysu związanego z zmianą ordynacji wyborczej przez komunistów, za zgodną „Solidarności” przed II turą wyborów, której efektem była niestety wygrana koalicji rządzącej (PZPR, ZSL i pozostałych ugrupowań związanych z władzą), przejęcie z czasem, tj. wraz z powierzeniem misji tworzenia rządu Tadeuszowi Mazowieckiemu, władzy w Polsce przez opozycję. W. Pronobis, Polska i świat w XX wieku, s. 436 oraz W. Roszkowski, Historia Polski 1914 – 1991, s. 402, s. 404 i s. 406.

2^ E. Zdrojewski, W. Toszewska, Analiza zmian rozmiarów bezrobocia w Polsce, Zeszyty naukowe Instytutu Ekonomii i Zarządzania Politechniki Koszalińskiej, s.161. (Patrz również: www.stat.gov.pl Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 1990-2018. World Wide Web: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-rejestrowanego-w-latach-1990-2018,4,1.html).

3^ Ibidem, s. 162.

4^ Główny Urząd Statystyczny.

5^ E. Zdrojewski, W. Toszewska, op. cit., s.162-163.

6^ www.stat.gov.pl Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 1990-2018. World Wide Web: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-rejestrowanego-w-latach-1990-2018,4,1.html

7^ www.stat.gov.pl Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 1990-2018. World Wide Web: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-rejestrowanego-w-latach-1990-2018,4,1.html

8^ www.stat.gov.pl Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 1990 – 2018. World Wide Web: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-rejestrowanego-w-latach-1990-2018,4,1.html

9^ M. Adamowicz, W. Miklaszewska, T. Adamowicz, Światowy kryzys finansowy i działania naprawcze wobec gospodarki polskiej, Polityki Europejskie, Finanse i Marketing 17 (66) 2017, s. 6.

10^ Ibidem, s. 6.

11^ Ibidem, s. 6.

12^ Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.

13^ Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji, Warszawa 2017, s. 4.

14^ Ibidem, s. 4.

15^ www.businessinsider.com.pl Gospodarka zanurkuje. Wzrośnie też bezrobocie. World Wide Web: https://businessinsider.com.pl/finanse/makroekonomia/gospodarka-zanurkuje-wzrosnie-tez-bezrobocie/x49w5wz

Powyższy artykuł został opublikowany w trzecim numerze pisma „W Pół Drogi”. Cały numer jest dostępny TUTAJ. Wcześniejsze numery naszej gazety można ściągnąć TUTAJ.