Norbert Wasik: Polskie instytucje ochrony pracy cz. I

Z punktu widzenia pracownika, ochrona jego praw stanowi bardzo istotny aspekt zatrudnienia. Gwarantuje ona bowiem państwowy interwencjonizm na linii pracownik-pracodawca w przypadkach zagrożenia różnymi sytuacjami mogącymi mieć miejsce w związku z wykonywaną pracą. Zapewnia również elementarną ochronę prawną dotyczącą świadczonej pracy i warunków, w jakich jest ona wykonywana.

W tym miejscu należałoby jednak zastanowić się na wstępie nad samym pojęciem instytucjonalnej ochrony pracy. Słownik języka polskiego PWN pod pozycją instytucjonalny¹ stanowi, że przez termin ten należy rozumieć przede wszystkim zakład o charakterze publicznym zajmujący się określonym zakresem spraw lub zespół norm prawnych lub obyczajowych dotyczących organizacji jakiejś dziedziny życia, tudzież organizację działającą na podstawie tych norm. Z kolei pod definicją ochrony pracy kryje się system środków zapewniających bezpieczne dla życia i zdrowia pracowników warunki pracy².

Podkreślić jednak należy, że polskie ustawodawstwo, ale także i unijne nie operuje jednolitym pojęciem w tym zakresie. Dla przykładu można wskazać, że rozwiązania brytyjskie używają pojęcia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, a niemieckie z kolei mówią o ochronie pracy w znaczeniu bardziej ogólnym obejmując swym zakresem ochronę życia i zdrowia pracowników, ale także i sferę socjalną³. Mając zatem na uwadze powyższe można stwierdzić, że określenie instytucjonalna ochrona pracy to nic innego, jak zbiór regulacji ustawowych i powołanych do ich egzekwowania oraz nadzoru organów.

Polskie instytucje ochrony pracy

Analiza problematyki prowadzi do wniosku, że na system organizacyjny ochrony pracy w Polsce wpływ mają przed wszystkim organa krajowe:

parlament – jako władza ustawodawcza,

● rząd – jako władza wykonawcza,

● państwowe organy nadzoru (Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Urząd Dozoru Technicznego, etc.), jak również regulacje i organy zakładowe, funkcjonujące u danego pracodawcy, jak na przykład:

● służby Bezpieczeństwa i Higieny Pracy, czy

● organizacje związkowe.

Na samym szczycie piramidy instytucjonalnej tworzącej reguły prawa, w tym tego związanego z zatrudnieniem stoi oczywiście parlament ustalający zasady systemu i regulacji obowiązujących obywateli naszego kraju. Z kolei rząd i poszczególne resorty oraz urzędy państwowe, w tym przede wszystkim Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministerstwo Zdrowia kształtują politykę rynku pracy poprzez dostępne im narzędzia i przekazane kompetencje, wydając przepisy wykonawcze do uchwalonych ustaw, m.in. w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny. Z kolei takie instytucje jak Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna, czy wreszcie Urząd Dozoru Technicznego oraz sądy (w tym Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych) powołane zostały do nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów prawa związanych z pracą. Warte podkreślenia jest również to, że w zakładach pracy spotkać można quasi instytucje ochrony pracy, jak chociażby społecznego inspektora pracy. Nie należy zapominać również o roli związków zawodowych funkcjonujących w zakładzie danego pracodawcy.

Polski ustawodawca w ustawie zasadniczej, jaką jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku⁴, wprowadził bardzo istotne zapisy dotyczące stosunku państwa do obywatela w zakresie dotyczącym pracy, podkreślając tym samym znaczenie i pozycję pracowników w państwie. W artykule 24 czytamy, że „Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy”. Z kolei art. 66 ust. 1 stanowi, iż „Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki tego prawa określi ustawa”. Ustęp drugi zaś zapewnia pracownikom prawo do dni wolnych od pracy i corocznych urlopów wypoczynkowych.

Państwowa Inspekcja Pracy

Nad przestrzeganiem przepisów dotyczących pracy stoi i czuwa przede wszystkim Państwowa Inspekcja Pracy (PIP). Zgodnie z zapisami ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy z dnia 13 kwietnia 2007 roku⁵ jest ona organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej w zakresie określonym w ustawie⁶. Instytucja ta podlega Sejmowi, a nadzór nad nią sprawuje Rada Ochrony Pracy⁷. W skład Państwowej Inspekcji Pracy wchodzą Główny Inspektorat Pracy (GIP) oraz 16 inspektoratów okręgowych, odpowiadających liczbie województw w naszym kraju. Zgodnie z obowiązującymi przepisami do zakresu zadań PIP, związanych bezpośrednio z ochroną pracy w odniesieniu do pracowników, należą nadzór i kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych. Pracownicy Państwowej Inspekcji Pracy kontrolują legalność zatrudnienia, inne prace zarobkowe oraz wykonywanie pracy przez cudzoziemców. Zajmują się również opiniowaniem projektów aktów prawnych z zakresu prawa pracy i podejmowaniem działań polegających na zapobieganiu i ograniczaniu zagrożeń w środowisku pracy.

W ramach swoich kompetencji PIP sprawuje nadzór i kontrolę dotyczącą zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy oraz osobom wykonującym na własny rachunek działalność gospodarczą w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę, niebędącego pracodawcą, na rzecz którego taka praca jest świadczona; przez podmioty organizujące pracę wykonywaną przez osoby fizyczne na innej podstawie niż stosunek pracy, w ramach prac społecznie użytecznych; osobom przebywającym w zakładach karnych i zakładach poprawczych, wykonującym pracę, a także żołnierzom w służbie czynnej, wykonującym powierzone im prace. Inspekcja prowadzi także szereg badań, pomiary oraz analizowanie zagrożeń powodowanych przez czynniki szkodliwe i uciążliwe w środowisku pracy⁸.

Obligując Państwową Inspekcję Pracy do sprawowania nadzoru i kontroli przepisów pracowniczych ustawodawca wyposażył ten organ w narzędzia umożliwiające egzekwowanie obowiązków ustawowych w sytuacjach łamania przez pracodawcę norm prawa. Określone zostały one w art. 11 ustawy⁹. Zgodnie z jego brzmieniem właściwe organy Państwowej Inspekcji Pracy w razie stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy lub przepisów dotyczących legalności zatrudnienia są uprawnione do nakazania usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Obligują także podmioty do wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działalność; skierowania do innych prac pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach niebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpowiednich kwalifikacji; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu. Organy te są władne również do polecenia wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sytuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi (nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu). Pracownicy PIP w określonych sytuacjach zakazują wykonywania pracy lub prowadzenia działalności. Dotyczy to m.in. miejsc, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi. W przypadkach stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników lub osób fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, nakazują zaprzestania prowadzenia działalności. Bardzo ważną rolą tej instytucji, jak stanowi zapis art. 11 ustawy o PIP, jest zarządzanie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku; wykonania badań i pomiarów czynników szkodliwych i uciążliwych w środowisku pracy w przypadku naruszenia trybu, metod, rodzaju lub częstotliwości wykonania tych badań i pomiarów lub konieczności stwierdzenia wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Państwowa Inspekcja Pracy może nakazać także pracodawcy wypłatę należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi.

Państwowa Inspekcja Sanitarna

Drugą istotną instytucją, mającą wpływ przede wszystkim na warunki pracy, w jakich przychodzi funkcjonować codziennie pracownikom, jest Państwowa Inspekcja Sanitarna. Organ funkcjonujący w oparciu o ustawę z dnia 14 marca 1985 roku o Państwowej Inspekcji Sanitarnej¹⁰ stoi na straży realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego, w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru nad warunkami¹¹: higieny środowiska, higieny pracy w zakładach pracy, higieny radiacyjnej, higieny procesów nauczania i wychowania, higieny wypoczynku i rekreacji, zdrowotnymi żywności, żywienia i przedmiotów użytku oraz higieniczno-sanitarnymi, jakie powinien spełniać personel medyczny, sprzęt oraz pomieszczenia, w których są udzielane świadczenia zdrowotne w celu ochrony zdrowia ludzkiego przed niekorzystnym wpływem szkodliwości i uciążliwości środowiskowych, zapobiegania powstawaniu chorób, w tym chorób zakaźnych i zawodowych.

Z punktu widzenia osób zatrudnionych największe znaczenie ma oczywiście zapis dotyczący higieny pracy w zakładach pracy. W rozwinięciu tego zagadnienia jakie ma miejsce w art. 4 ustawy, czytamy między innymi, że PIS w tej materii sprawuje bieżący nadzór poprzez kontrolę przestrzegania przepisów określających wymagania higieniczne i zdrowotne dotyczące utrzymania należytego stanu higienicznego nieruchomości, zakładów pracy, instytucji, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, warunków zdrowotnych produkcji i warunków zdrowotnych środowiska pracy, a zwłaszcza zapobiegania powstawaniu chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami pracy.

Państwowa Inspekcja Sanitarna podlega bezpośrednio ministrowi właściwemu do spraw zdrowia. Kieruje nią i stoi na czele, powoływany przez Prezesa Rady Ministrów – Główny Inspektor Sanitarny, który wykonuje swoje zadania przy pomocy Głównego Inspektoratu Sanitarnego¹². Zadania inspekcji wykonują zgodnie z ustawą Główny Inspektor Sanitarny; państwowy wojewódzki inspektor sanitarny, jako organ rządowej administracji zespolonej w województwie; państwowy powiatowy inspektor sanitarny, jako organ rządowej administracji zespolonej w powiecie; państwowy graniczny inspektor sanitarny dla obszarów przejść granicznych drogowych, kolejowych, lotniczych, rzecznych i morskich, portów lotniczych i morskich oraz jednostek pływających na obszarze wód terytorialnych¹³.

Urząd Dozoru Technicznego

Zarówno Państwowa Inspekcja Pracy, jak i Państwowa Inspekcja Sanitarna sprawują nadzór nad warunkami pracy i tym samym wnoszą istotny wkład w realizację przez pracodawców istotnych wymagań ustawowych dotyczących zatrudnianych osób. Każdy, nie tylko pracownik, ma prawo informowania tych instytucji o naruszeniach lub podejrzeniu naruszenia przepisów zagrażających życiu i zdrowiu pracownika, w celu jego ochrony i zapobieżeniu ewentualnym negatywnym następstwom, braku ich przestrzegania przez pracodawców. W tym miejscu nie należy jednak również zapominać o roli, jaką odgrywa, pomijana czasami w opracowaniach, inna instytucja, a mianowicie Urząd Dozoru Technicznego (UDT). Placówka ta prowadzona jest w oparciu o ustawę z dnia 21 grudnia 2000 roku o dozorze technicznym¹⁴. Akt ten określa zasady, zakres i formy wykonywania dozoru technicznego oraz jednostki właściwe do jego wykonywania¹⁵. Zadaniem UDT jest sprawowanie dozoru technicznego nad urządzeniami technicznymi stwarzającymi zagrożenie dla życia lub zdrowia oraz mienia i środowiska.

Zakończenie

Interesując się problematyką polskich instytucji ochrony pracy wydaje się być ciągle aktualne pytanie, czy i o ile prawo może wpływać skutecznie na praktykę w interesującym nas zakresie? Nie jest to kwestia łatwa do rozstrzygnięcia. Doświadczenia z życia płynące musiały w wielu przypadkach zachwiać wiarę w moc przepisów prawnych, a zwłaszcza podważyć przekonanie tych, którzy skłonni byliby unormowanie prawne określonej kwestii uważać za równoznaczne z jej rozwiązaniem. W dziedzinie ochrony pracy nagromadziło się tych przykrych doświadczeń wiele. Aż nazbyt często musiano niestety stwierdzić, że prawo pozostaje tutaj bez pokrycia z braku sił i możliwości, które mogłyby zapewnić przestrzeganie jego nakazów, dlatego też w kolejnej części cyklu artykuł ”INSTYTUCJONALNA OCHRONA PRACY W GOSPODARCE RYNKOWEJ – Polskie instytucje ochrony pracy” bliżej zajmiemy się rolą związków zawodowych w ochronie pracowników, misją Społecznego Inspektora Pracy oraz rolą pracodawcy w realizacji przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, a także problematyką dotyczącą samych sądów pracy.

O autorze: dumny mąż i ojciec. Absolwent Kolegium Jagiellońskiego – Toruńskiej Szkoły Wyższej. Manager związany z sektorem FMCG. Publicysta, działacz społeczny i narodowo-radykalny. Biegacz amator i fan długich dystansów, pasjonat historii, gór, górali i góralszczyzny. Idealista, romantyk i pragmatyk w jednej osobie, entuzjasta innowacji i nowych technologii.

BIBLIOGRAFIA:

1 Definicja słowa Instytucjonalny, http://sjp.pwn.pl/szukaj/instytucjonalny.html,

2 Ibidem.

3 L. Florek, Europejskie prawo pracy, op. cit., s. 185

4 Dz.U. z 1997r., Nr 78, poz. 483.

5 Dz.U. 2015.640 j.t.

6 Ibidem, art. 1.

7 Ibidem, art. 2.

8 Ibidem, art. 10.

9 Ibidem.

10 Dz.U.2015.1412 j.t.

11 Ibidem, art. 1.